Η ψυχική υγεία αποτελεί έναν από τους τέσσερις πυλώνες της πολιτικής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας την πενταετία 2020-2025 και το Υπουργείο Υγείας της χώρας μας για πρώτη φορά το έβαλε στο επίκεντρο της πολιτικής του. Τον Αύγουστο του 2020, μέσα στην πανδημία, η κυβέρνηση δημιούργησε ειδικό χαρτοφυλάκιο για την ψυχική υγεία, στο πλαίσιο της ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας των πολιτών, το οποίο ανέλαβε η Ζωή Ράπτη, βουλευτής του Βόρειου Τομέα Αθηνών. Στη συνέντευξη που ακολουθεί μας μιλά για τη σπουδαιότητα της ψυχικής υγείας αλλά και την εκπόνηση του πρώτου ολοκληρωμένου Εθνικού Σχεδίου Δράσης, που ήδη έχει τεθεί σε εφαρμογή.
Πόσο σημαντική είναι η ψυχική υγεία στην ατομική και την κοινωνική ευημερία;
Η ψυχική υγεία αποτελεί προϋπόθεση για την γενικότερη υγεία, την ευεξία και την ευημερία, σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο και σε αυτό το πεδίο η πανδημία έδρασε καταλυτικά αναδεικνύοντας πως δεν νοείται υγεία χωρίς ψυχική υγεία. Όταν ανέλαβα το Χαρτοφυλάκιο, βρεθήκαμε μπροστά σε μια ιλιγγιώδη εκτόξευση του επιπολασμού της κατάθλιψης και των συμπτωμάτων της στην Ελλάδα, από 4,7% που ήταν το 2019, σε 22,8%, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, ως αποτέλεσμα του lockdown, του φόβου και της αβεβαιότητας όλων για το εργασιακό και οικονομικό μας μέλλον. Σημαντική αύξηση είχαν και τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας ανήλικων αλλά και η εξάρτηση των παιδιών μας από το διαδίκτυο. Περισσότερο από δυο χρόνια μετά, η ψυχική υγεία πολλών ανηλίκων και ενηλίκων στην Ευρώπη εξακολουθεί να επηρεάζονται από τις επιπτώσεις και την αβεβαιότητα που προκάλεσε η πανδημία, καθώς επίσης και από την αύξηση του κόστους διαβίωσης, τον πόλεμο της Ρωσίας με την Ουκρανία, την ενεργειακή κρίση, τις φυσικές καταστροφές και τα δυστυχήματα.
Η πολυπλοκότητα των προβλημάτων ψυχικής υγείας και η δυσκολία διαχείρισής τους, λόγω της χρόνιας υποχρηματοδότησηςτων υπηρεσιών, σε παγκόσμιο επίπεδο οδήγησαν στη διαπίστωση ότι κανένα κράτος δεν διαθέτει τα εφόδια για να τα αντιμετωπίσει μόνο του και ανεξάρτητα των υπολοίπων. Γι’ αυτό στη χώρα μας, σε συνεργασία με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας θέσαμε «την Ψυχική Υγεία και την Ευεξία ως παγκόσμια προτεραιότητα». Η στρατηγική αυτή αντικατοπτρίζει μια ολιστική αντιμετώπιση της Υγείας. Γι’ αυτό άλλωστε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει την ψυχική υγεία ως «την κατάσταση ευεξίας, κατά την οποία κάθε άτομο αντιμετωπίζει με επιτυχία τα προβλήματα της ζωής, εργάζεται παραγωγικά και συμμετέχει στον κοινωνικό του κύκλο». Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι, η διασφάλιση της καλής υγείας, της ευημερίας για όλους και η προώθηση της ψυχικής υγείας αποτελεί τον 3ο από τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ.
Τι σηματοδοτεί για την χώρα μας η υλοποίηση του Εθνικού Σχεδίου δράσης για την ψυχική υγεία;
Ας κάνουμε ένα βήμα πίσω, να δούμε πώς φτάσαμε στην υλοποίηση του σχεδίου: Από τις πρώτες μας ενέργειες στο Υπουργείο Υγείας ήταν η διενέργεια ταχείας αξιολόγησης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στη χώρα μας, με την τεχνική υποστήριξη του ΠΟΥ, καθώς και η αποτύπωση, σε ψηφιακό χάρτη, όλων των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, για την εξυπηρέτηση του πολίτη. Έτσι, διαπιστώσαμε την ανάγκη ενίσχυσης των υφιστάμενων υπηρεσιών και δομών και της δημιουργίας νέων. Επενδύοντας στη διεθνή συνεργασία και κινητοποίηση, συγκαλέσαμε τον Ιούλιο 2021 Διεθνή Σύνοδο Κορυφής για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία, με τη συμμετοχή των 53 κρατών-μελών του ΠΟΥ Ευρώπης. Το Συνέδριο οδήγησε στην ομόφωνη υπογραφή της «Διακήρυξης των Αθηνών» από τα 53 κράτη-μέλη, η οποία καλεί τις Κυβερνήσεις να οικοδομήσουν συστήματα ψυχικής υγείας και να υιοθετήσουν πολιτικές που προστατεύουν την ψυχική ευημερία των πληθυσμών τους. Στόχος δηλαδή είναι η προστασία της ψυχικής υγείας να ενσωματωθεί σε κάθε χάραξη πολιτικής, προκειμένου να εξασφαλίσει την κοινωνική ευημερία.
Για να υλοποιήσουμε αυτόν τον στόχο εκπονήσαμε το πρώτο ολοκληρωμένο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ψυχική Υγεία στην Ελλάδα, με ορίζοντα δεκαετίας, με προτάσεις από την Εθνική Επιτροπή 35 ειδημόνων στο πεδίο, που συγκροτήσαμε και με την τεχνική υποστήριξη του ΠΟΥ.
Το Εθνικό Σχέδιο που ήδη έχει τεθεί σε εφαρμογή πραγματεύεται θέματα ιατρικής κλινικής ατζέντας, αλλά συγχρόνως, αναπτύσσει στόχους και δράσεις που αφορούν στην ψυχική υγεία του γενικού πληθυσμού, με έμφαση στις ευάλωτες ομάδες. Συγκεκριμένα Περιλαμβάνει την αξιοποίηση ψηφιακών εργαλείων για να μπορέσουμε να φτάσουμε σε απομακρυσμένους πληθυσμούς αναδεικνύει την αναγκαιότητα της πρώιμης παρέμβασης στην ψύχωση στους νέους, αλλά και των προγραμμάτων ψυχογηριατρικής για την υποστήριξη των ηλικιωμένων και για την αντιμετώπιση της νόσου Αλτσχάιμερ και της άνοιας και περιλαμβάνει κατευθυντήριες οδηγίες για την διαχείριση κρίσεων.
Τι αλλάζει στην ψυχική υγεία από εδώ κι εμπρός;
Τα πάντα! Με πόρους από το Ταμείο Ανάκαμψης υλοποιούμε 106 νέες Δομές στην κοινότητα για την κάλυψη όλων των αναγκών των πολιτών σε θέματα ψυχικής υγείας και απεξάρτησης, δίνοντας έμφαση στις ευάλωτες ομάδες, τα παιδιά τους εφήβους και τους ηλικιωμένους. Ήδη έχουν ολοκληρωθεί οι διαγωνισμοί για τις 66 Δομές και έχουν εκδοθεί οι άδειες ίδρυσης για τις 66 από αυτές και σταδιακά τίθενται σε λειτουργία. Πρόκειται για Κέντρα ημέρας για παιδιά και εφήβους, εργαζόμενους, ενηλίκους, ηλικιωμένους με άνοια, οικογένειες και κακοποιημένα παιδιά, κινητές μονάδες για την υποστήριξη των ενηλίκων και των ασθενών με άνοια, οικοτροφεία για ασθενείς με Αλτσχάιμερ, κέντρα πρώιμης παρέμβασης στην ψύχωση για τους νέους που παρουσιάζουν ψυχωτικά συμπτώματα, και ξενώνες φιλοξενίας για παραβατικούς εφήβους που χρήζουν ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και επανένταξης. Παράλληλα, προκηρύχθηκαν οι διαγωνισμοί για τις επόμενες 30 Δομές που περιλαμβάνουν κινητές μονάδες για την ακούσια νοσηλεία των ψυχιατρικών ασθενών, κέντρα ημέρας και οικοτροφεία για παιδιά και νέους που ανήκουν στο αυτιστικό φάσμα και κινητές μονάδες για παιδιά και έφηβους. Έτσι κάνουμε ένα ακόμα σημαντικό βήμα προς το ορόσημο των συνολικά 106 κοινοτικών δομών που έχουμε θέσει σαν στόχο να λειτουργήσουν εντός του έτος. Είναι επίσης σημαντικό να υπογραμμίσουμε πως με την βοήθεια των κινητών μονάδων και με τα ψηφιακά εργαλεία όπως είναι τα προγράμματα τηλεψυχιατρικής, μπορούμε πλέον να προσεγγίζουμε απομακρυσμένους πληθυσμούς που δεν έχουν εύκολη πρόσβαση σε Δομές Υγείας, είτε λόγω γεωγραφικών δυσκολιών είτε λόγω άλλων παραγόντων, όπως είναι οι κατάκοιτοι ασθενείς.
Η ψυχική ενδυνάμωση των πολιτών πρέπει να ξεκινά από μικρή ηλικία. Με ποιες δράσεις διασφαλίζεται αυτό, σε μια εποχή που είναι γεμάτη δυσκολίες;
Η ψυχική ενδυνάμωση πρέπει να ξεκινά σε νεαρή ηλικία και γι’ αυτό μαζί με το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και το «Child Mind Institute» που εδράζεται στην Νέα Υόρκη υλοποιούμε μία πενταετή πρωτοβουλία για την ψυχική υγεία σε παιδιά και εφήβους. Παράλληλα μέσα από το νέο γραφείο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που άνοιξε στην Αθήνα, χρηματοδοτούμε νέο Πανευρωπαϊκό Πρόγραμμα για την Ποιότητα των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας παιδιών και εφήβων. Έτσι η χώρα μας αποκτά κομβικό ρόλο ως «κέντρο αναφοράς» για τη βελτίωση της Ψυχικής Υγείας των παιδιών και εφήβων όλης της Ευρώπης. Άλλωστε η ανάγκη για την ενδυνάμωση της ψυχικής υγείας των παιδιών και των οικογενειών αναδεικνύεται όλο και πιο εμφατικά το τελευταίο διάστημα, μέσα από την έξαρση της βίας που καταγράφεται σε κάθε ηλικία και σε κάθε κοινωνική διαστρωμάτωση, καθώς αποκαλύπτονται περιστατικά βίας ακόμα και ανάμεσα σε ανήλικους μαθητές του δημοτικού. Τα παιδιά μας, η νέα γενιά μας είναι οι πολίτες του αύριο και πρέπει να τους στηρίξουμε με κάθε μέσο, με όλες μας τις δυνάμεις, αντιμετωπίζοντας κάθε παιδί θύμα βίας σαν να είναι το δικό μας παιδί. Στο νέο Χάρτη της ψυχικής υγείας στη χώρα μας, καλύπτουμε όλες τις ανάγκες των πολιτών, δίνουμε έμφαση στα παιδιά, τους έφηβους αλλά και τους ηλικιωμένους κι αφήνουμε αυτό το έργο παρακαταθήκη στην πατρίδα μας και στους συμπολίτες μας.
*Πρώτη δημοσίευση στην free press εφημερίδα Healthy Today (Άνοιξη 2023)