Συνέντευξη στον Δημήτρη Τσουκαλά
O Νίκος Κατσάνης είναι Διευθυντής του Κέντρου Μοντελοποίησης Ανθρώπινων Νοσημάτων, Καθηγητής Κυτταρικής Βιολογίας και Διακεκριμένος Καθηγητής Παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο Duke των ΗΠΑ. Πρόσφατα βρέθηκε στην Αθήνα για το 16o Συνέδριο Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, που διοργάνωσε το Ελληνοαμερικανικό Εμπορικό Επιμελητήριο και προσπάθησε να περάσει το δικό του μήνυμα στο κοινό.
Συγκεκριμένα, μίλησε για τους μηχανισμούς με τους οποίους μπορούμε να φέρουμε κοντά ομάδες με ποικιλομορφία -όσον αφορά τόσο τη μορφωτική όσο και την πολιτιστική σκοπιά-, προκειμένου να επιτευχθεί ένα μείζονος σημασίας σώμα εργασιών, στο πλαίσιο της επιστημονικής ανακάλυψης. Επίσης, μίλησε για τις μεθόδους με τις οποίες μπορεί να ξεπεραστεί η «Τραγωδία των Κοινών», όπου η εκμετάλλευση των κοινόχρηστων πόρων συνήθως οδηγεί στην καταστροφή τους. Στο πλαίσιο της επίσκεψής του στη χώρα μας, μίλησε στο Business News Magazine για τη γενετική, τη σημασία της υποστήριξης της επιστήμης από την αγορά αλλά και για την εικόνα που διατηρεί για τη χώρα ύστερα από περισσότερα από 30 χρόνια διαμονής στο εξωτερικό.
Πώς διασταυρώνεται ο δρόμος για «ένα καλύτερο αύριο» με την επιστήμη της γενετικής; Πού εστιάζει η δική σας έρευνα;
Η Γενετική του Ανθρώπου (Human Genetics) είναι απλά ένα κομμάτι του παζλ. Είναι σαφές πως ένα σημαντικό μέρος της ιατρικής φροντίδας μας -αν και όχι το σύνολό της- επηρεάζεται από τα γονιδιώματά μας. Αυτό ισχύει ιδίως σε σπάνιες γενετικές διαταραχές - αν και στην ουσία ο όρος αυτός αποτελεί ευφημισμό, καθώς αυτά τα χαρακτηριστικά συνολικά μόνο σπάνια δεν είναι. Επίσης, γνωρίζουμε πως η ανάπτυξη και η πρώιμη παιδική ηλικία, σε όλες τις όψεις τους, διαδραματίζουν ρόλο αποφασιστικής σημασία στην υγεία μας και στην οπτική μας σαν ενήλικοι. Εν τούτοις, δείχνουμε να εστιάζουμε λιγότερο στην υγεία των νέων σε σχέση με την υγεία των ενηλίκων. Η έρευνά μας περιστρέφεται γύρω από τη θεμελιώδη ιδέα πως η βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης για τους πολύ νέους θα βελτιώσει την ποιότητα της ζωής για όλα τα στρώματα. Φιλοδοξούμε να μπορούμε να διαγιγνώσκουμε παιδιατρικές γενετικές διαταραχές όσο γίνεται νωρίτερα και, όταν είναι δυνατόν, να αναπτύσσουμε καλύτερες μεθόδους, τόσο πρόγνωσης όσο και θεραπείας.
Πώς μπορεί, λοιπόν, η γενετική επιστήμη να βελτιώσει την «κοινωνική ανάπτυξη και την ποιότητα της ζωής», oι οποίοι αποτέλεσαν και τους βασικούς άξονες του πρόσφατου συνεδρίου του Ελληνοαμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου στο οποίο αποτελέσατε κεντρικό ομιλητή;
Φαντάζομαι πως η παραπάνω απάντησή μου έχει εφαρμογή και σε αυτή την ερώτηση. Γνωρίζουμε πως πολλές διαταραχές που εμφανίζονται κατά την ενήλικη ζωή ξεκινούν όταν είμαστε νέοι. Συνεπώς, όσο νωρίτερα μπορούμε να τις αναγνωρίσουμε, να τις διαχειριστούμε και να τις αντιμετωπίσουμε, τόσο καλύτερα είναι τα αποτελέσματα. Δεν χρειάζεται να τονίσω πως η βελτίωση της ατομικής υγείας έχει πολλαπλασιαστικό αντίκτυπο στην κοινωνική μας δομή και την ικανότητά μας να επανεπενδύουμε πόρους σε άλλους τομείς. Ας δώσω ένα πολύ απλό παράδειγμα: Η παιδιατρική παχυσαρκία, που σε μεγάλο βαθμό έχει τα θεμέλιά της στη γενετική και σε δεύτερο επίπεδο στη συμπεριφορική τροποποίηση/έκθεση, αποτελεί βασικό δείκτη πρόβλεψης παχυσαρκίας στην ενήλικη ζωή. Δεν νομίζω πως υπάρχει κάποιος που θα δυσκολευόταν να αναγνωρίσει πως η αντιμετώπιση της σημερινής επιδημίας παχυσαρκίας και διαβήτη θα βελτιώσει τo κοινωνικό αφήγημα.
Θεωρείτε πως η γενετική επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει να επιτύχουμε σταδιακά έναν κόσμο όπου δεν θα υπάρχουν ασθένειες;
Όχι, δεν το πιστεύω. Αν και θα ήταν υπέροχο αν συνέβαινε, πολλές διαταραχές δεν είναι γενετικές. Επίσης, δυστυχώς υπάρχουν πολλές γενετικές διαταραχές που, μάλλον, θα δυσκολευόμασταν πολύ να θεραπεύσουμε. Τέλος, καθώς βελτιώνουμε την οπτική μας πάνω στο ζήτημα, φαντάζει πολύ πιθανό το ενδεχόμενο να αναδυθεί μια νέα δέσμη προκλήσεων, ένα νέο σώμα κατηγοριών διαταραχών κ.λπ.
Θεωρείτε πως μπορούν να αποτελέσουν πραγματικότητα τα επόμενα χρόνια οι δυστοπικοί φόβοι που θέλουν την τροποποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και το «gene editing» να λειτουργούν σαν μέσα για τη δημιουργία ανθρωπίνων όντων κατά παραγγελία και “tailor-made”;
Νομίζω πως κάποιοι από αυτούς τους φόβους έχουν μεγαλοποιηθεί σε σημαντικό βαθμό και δεν βασίζονται σε αποδείξεις αλλά σε κάποια αόριστη ανησυχία. Αυτό είναι κατανοητό και, βεβαίως, ανθρώπινο. Θυμάμαι τη στιγμή που έμαθα πως όταν τα πρώτα βακτήρια ανασυνδυασμένου DNA δημιουργήθηκαν στα εργαστήρια στις αρχές της δεκαετίας του 1970, υπήρχε τεράστιος φόβος για τεχνητές πανδημίες. Φυσικά, αυτό δεν συνέβη. Την ίδια ώρα, όμως, θεωρώ πως η απόρριψη αυτών των φόβων δεν επιτρέπεται. Πιστεύω επίμονα πως η επιστημονική κοινότητα έχει την ηθική υποχρέωση να συμμετάσχει σε αυτήν τη συζήτηση, ούτως ώστε να μην ανησυχούμε για το ενδεχόμενο αυτό το δυστοπικό μέλλον να εξελιχθεί σε πραγματικότητα. Φανταστείτε πόσο καλύτερος θα ήταν σήμερα ο κόσμος εάν ο Oppenheimer και οι συνεργάτες του είχαν συμμετάσχει σε ένα διάλογο που θα είχε οδηγήσει σε εθνικούς και διεθνείς κανόνες και αποφάσεις σχετικά με τη διάδοση των πυρηνικών όπλων, όταν κατόρθωσαν για πρώτη φορά τη διάσπαση του ατόμου.
Τυγχάνετε υποστήριξης από τον εταιρικό κόσμο όσον αφορά την έρευνά σας; Θεωρείτε πως οι επιχειρήσεις μπορούν να προσφέρουν περισσότερα στην επιστήμη της γενετικής;
Γνωρίζουμε κάποια υποστήριξη, αλλά οι εθνικές κυβερνήσεις και τα συστήματα υγείας παραμένουν οι βασικές κινητήριες δυνάμεις. Θεωρώ πως έχουμε αρχίσει να βλέπουμε μια αλλαγή σε αυτό, τουλάχιστον όσον αφορά το κομμάτι που αφορά την πληροφορική. Δείτε, για παράδειγμα, τη συμμετοχή της Google σε κάποια από τα μεγαλύτερα projects, που έχουν να κάνουν με τα γονιδιώματα στις ΗΠΑ. Πιστεύω πως υπάρχει η τεράστια δυνατότητα να πάνε καλά, ενώ παράλληλα κάνουν και καλό (do well while doing good). Βέβαια, όπως στις περισσότερες περιπτώσεις, θα πρέπει να εξελιχθούν κάποιοι κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης, συμπεριλαμβανομένων της συνεργασίας μεταξύ επιχειρήσεων, των νέων οπτικών όσον αφορά την πνευματική ιδιοκτησία και της ανάγκης για κάποιο βαθμό διαφάνειας όσον αφορά τα δεδομένα. Σε διαφορετική περίπτωση, η έρευνα θα συνεχίσει να είναι κάτι πολύ δύσκολο να καταστεί αποτελεσματικό. Υπάρχει το θετικό momentum προς αυτή την κατεύθυνση σήμερα και ελπίζω πως θα δούμε τα πράγματα να επιταχύνονται στη συνέχεια.
Ζείτε στο εξωτερικό για περισσότερα από 30 χρόνια. Ποια είναι η άποψή σας πλέον για την Ελλάδα και τη σημερινή κατάσταση στη χώρα;
Για να είμαι ειλικρινής, η κατάσταση μου προκαλεί βαθιά θλίψη. Θλίψη για όλα τα φριχτά πράγματα που οι Έλληνες αναγκάστηκαν να υπομείνουν. Διάβασα τις προάλλες πως συνολικά έχουμε απολέσει πάνω από 25% του ΑΕΠ μας και πως «ελπίζουμε» η ανεργία να πέσει κάτω από 20% φέτος. Θλίψη, επίσης, από τη σκέψη πως από δομική άποψη δεν εκσυγχρονίζουμε την κουλτούρα μας. Είναι επιτακτική ανάγκη η αξιοκρατία και ο σεβασμός των νόμων να κάνουν την είσοδό τους στην Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα. Σε άλλη περίπτωση, απλά θα βιώνουμε έναν φαύλο κύκλο. Πρέπει να δώσουμε στην επόμενη γενιά την ελπίδα πως οι καλύτεροι θα επιτύχουν, πως η επιλογή και η ανέλιξη βασίζονται στην ικανότητα και τις δεξιότητες και δεν έχουν να κάνουν με το ποιον ξέρεις ή το πολιτικό κόμμα στο οποίο είσαι «γραμμένος». Τέλος, πρέπει να «σπάσουμε» τον κύκλο εντός του οποίου ο πολίτης και το κράτος βρίσκονται διαρκώς σε ανταγωνισμό. Οι πρόγονοί μας κατανοούσαν πως ο πολίτης είναι το κράτος, πως το ψηφίζειν αποτελεί καθήκον και όχι προνόμιο. Μπορώ να συνεχίσω σε αυτό το μοτίβο για πολλή ώρα. Από τη στιγμή που η κυβέρνηση θα γίνει «εμείς» και όχι «αυτοί», διαθέτουμε τεράστιες δυνατότητες σαν λαός. Σε κάθε περίπτωση, είμαι ένας από αυτούς που έχουν πιστέψει απόλυτα στην ιδέα πως το πνεύμα των Ελλήνων δεν μπορεί να καμφθεί.
Who is who
Ο Δρ. Νίκος Κατσάνης είναι Διευθυντής του Κέντρου Μοντελοποίησης Ανθρώπινων Νοσημάτων, Καθηγητής Κυτταρικής Βιολογίας και διακεκριμένος Καθηγητής Παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο Duke των ΗΠΑ. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του στη Γενετική μελετώντας το σύνδρομο Bardet-Biedl (BBS) και η έρευνά του έχει οδηγήσει στην ανακάλυψη αρκετών γονιδίων που σχετίζονται με την ασθένεια, ενώ καθιέρωσε τις κροσσωπάθειες ως διακριτή κατηγορία ασθενειών. Το εργαστήριό του συνεχίζει να διερευνά τις μοριακές αιτίες πίσω από τις βλαβερές διαταραχές, δίνοντας έμφαση στους ρόλους σηματοδότησης των κυτταρικών κροσσών, τους μηχανισμούς με τους οποίους αλληλεπιδρούν τα γονίδια για να προκαλέσουν σπάνιες γενετικές διαταραχές αλλά και πιθανές θεραπείες.
Το 2009 ίδρυσε το Κέντρο Μοντελοποίησης Ανθρώπινων Νοσημάτων στο Πανεπιστήμιο του Duke, το οποίο στοχεύει στη διευκόλυνση της συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών κλάδων και στην ανάπτυξη βιολογικών εργαλείων για τη μελέτη μεταλλάξεων των γονιδιωμάτων που σχετίζονται με ασθένειες του ανθρώπου. Ο Δρ. Κατσάνης είναι μέλος της Αμερικανικής Εταιρείας Ανθρώπινης Γενετικής από το 2001, συμμετείχε στην Επιτροπή Προγραμματισμού των επιστημονικών δράσεων της Εταιρείας και είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της από το 2016. Η επιστημονική δουλειά του έχει αναγνωριστεί και από άλλες επιστημονικές εταιρείες. Συγκεκριμένα, έχει λάβει το βραβείο διακεκριμένου νέου ερευνητή από την Αμερικανική Εταιρεία Νεφρολογίας το 2009 και το βραβείο E. Mead Johnson από την Εταιρεία Παιδιατρικής Έρευνας το 2012.
Το 2017 τιμήθηκε με το ετήσιο βραβείο αριστείας “Curt Stern” το οποίο απένειμε για πρώτη φορά σε Έλληνα επιστήμονα η Αμερικανική Εταιρεία Ανθρώπινης Γενετικής (American Society for Human Genetics - ASHG). Το ετήσιο αυτό βραβείο φέρει το όνομα του διακεκριμένου γενετιστή Curt Stern και αναγνωρίζει ερευνητές γενετικής και γονιδιωματικής, οι οποίοι έχουν εξαιρετική επιστημονική συμβολή στον τομέα κατά την τελευταία δεκαετία.
Έχει δημοσιεύσει πάνω από 250 ερευνητικές πρωτότυπες εργασίες, ανασκοπήσεις και κεφάλαια βιβλίων. Έως σήμερα έχει προσκληθεί να δώσει διαλέξεις σε 25 χώρες, ενώ κάθε χρόνο δίνει σειρά διαλέξεων σε ελληνικά πανεπιστήμια και εκπαιδευτικά προγράμματα που πραγματοποιούνται στην Ελλάδα.